भारतातील बँकिंग क्षेत्रात तांत्रिक प्रगतीच्या माध्यमातून गेल्या काही वर्षांत मोठ्या सुधारणा झाल्या आहेत. डिजिटल व्यवहार वाढले असले तरी अजूनही अनेक ग्राहक चेकद्वारे व्यवहार करणे पसंत करतात. विशेषत: ग्रामीण भागातील शेतकरी, व्यापारी आणि मध्यमवर्गीय नागरिकांसाठी चेक हा व्यवहाराचा सुरक्षित आणि अधिकृत मार्ग मानला जातो. आता या प्रक्रियेत मोठा बदल होत असून, त्यामुळे व्यवहार अधिक वेगवान आणि पारदर्शक होणार आहेत.

रिझर्व्ह बँकेच्या नव्या सूचनेनुसार, चार ऑक्टोबरपासून देशातील अनेक बँकांमध्ये चेक क्लिअरन्सची प्रक्रिया अधिक गतिमान होणार आहे. सरकारी बँकांसह खासगी बँका,जसे की आयसीआयसीआय बँक, एचडीएफसी बँक, कोटक महिंद्रा बँक यांनी या नव्या प्रणालीची अंमलबजावणी सुरू केली आहे. या बँकांच्या माहितीनुसार, आता ग्राहकांनी जमा केलेले चेक त्याच दिवशी काही तासांत वटवले जाणार आहेत.

पूर्वी चेक जमा केल्यानंतर व्यवहार पूर्ण होण्यासाठी दोन दिवसांपर्यंत प्रतीक्षा करावी लागत असे. आता मात्र, ही प्रतीक्षा काही तासांवर येऊन ठेपली आहे. याचा फायदा ग्रामीण आणि लहान व्यावसायिक ग्राहकांनाही होईल, कारण त्यांना पैशांचा त्वरित वापर करता येईल.

नवीन प्रणाली कशी कार्य करेल

रिझर्व्ह बँकेच्या नव्या नियमांनुसार, प्रत्येक दिवशी चेक सादर करण्यासाठी सकाळी १० ते दुपारी ४ या वेळेत एकच प्रेझेंटेशन सत्र असेल. या वेळेत प्राप्तकर्ता बँक चेक स्कॅन करून त्याची प्रतिमा आणि तपशील क्लिअरिंग हाऊसला पाठवेल. त्यानंतर क्लिअरिंग हाऊस ही प्रतिमा देयक देणाऱ्या बँकेकडे पाठवेल. देयक देणाऱ्या बँकेने सकाळी १० ते संध्याकाळी ७ या वेळेत पुष्टीकरण द्यावे लागेल. प्रत्येक चेकसाठी एक ठराविक ‘आयटम एक्सपायरी टाइम’ असेल, ज्याआधी पुष्टीकरण पूर्ण करणे आवश्यक असेल.

या प्रणालीमुळे चेक क्लिअरन्सची प्रक्रिया पूर्णपणे डिजिटल होईल आणि प्रत्यक्ष चेक हस्तांतरणाची गरज राहणार नाही. सध्या बँका चेक ट्रंकेशन सिस्टीम (CTS) वापरतात, ज्यात चेकची इलेक्ट्रॉनिक प्रतिमा बँकांदरम्यान पाठवली जाते. परंतु ड्रॉप बॉक्स किंवा एटीएममध्ये जमा केलेले चेक सेटलमेंटसाठी दोन कामकाजाचे दिवस घेत होते. आता नवीन बदलांमुळे ही वेळ लक्षणीयरीत्या कमी होणार आहे.

रिझर्व्ह बँकेने जाहीर केले आहे की, या प्रणालीचा पहिला टप्पा चार ऑक्टोबरपासून सुरू होईल आणि दुसरा टप्पा तीन जानेवारी 2026 पासून लागू होईल. यामुळे देशभरातील बँकिंग व्यवहार अधिक समन्वयित आणि एकसंध पद्धतीने पार पडतील.

ग्राहकांसाठी महत्त्वाच्या सूचना

नवीन प्रणाली जरी सोयीची असली तरी ग्राहकांनी काही मूलभूत खबरदारी घेणे आवश्यक आहे. चेक जमा करण्यापूर्वी खात्यात पुरेशी शिल्लक आहे याची खात्री करून घ्यावी. अन्यथा, चेक न वटता परत जाण्याची शक्यता राहते. अशा परिस्थितीत बँक शुल्क आकारते आणि ग्राहकाची विश्वासार्हता कमी होते.

तसेच, चेकवरील सर्व तपशील जसे की तारीख, रक्कम, लाभार्थ्याचे नाव आणि स्वाक्षरी अचूक भरावेत. छोटीशी चूकसुद्धा क्लिअरन्स प्रक्रियेत अडथळा निर्माण करू शकते.
सुरक्षिततेसाठी बँकांनी ग्राहकांना पॉझिटिव्ह पे प्रणालीचा वापर करण्याचे आवाहन केले आहे. या प्रणालीत खातेधारकाने ५०००० रुपयांपेक्षा जास्त रकमेचा चेक जमा करण्यापूर्वी किमान २४ तास आधी बँकेला चेक क्रमांक, तारीख, रक्कम आणि लाभार्थ्याचे नाव ही माहिती सादर करणे आवश्यक असते. यामुळे फसवणूक होण्याची शक्यता कमी होते आणि बँकांना पडताळणी सोपी जाते.

या बदलांचा परिणाम

नव्या प्रणालीमुळे ग्राहकांचा वेळ वाचणार आहे. व्यवसायिक व्यवहार तात्काळ पार पडतील, ज्यामुळे रोकड प्रवाह वाढेल. ग्रामीण आणि अर्धशहरी भागात, जिथे चेक व्यवहार अजूनही मोठ्या प्रमाणावर होतात, तिथे ही सुविधा विशेषतः उपयुक्त ठरेल.

रिझर्व्ह बँकेने या उपक्रमाद्वारे बँकिंग व्यवहार अधिक जलद, सुरक्षित आणि विश्वासार्ह बनविण्याचा प्रयत्न केला आहे. पारंपरिक पद्धतीला आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड देऊन ग्राहकांच्या अनुभवात सुधारणा घडवणे हेच या बदलामागील प्रमुख उद्दिष्ट आहे.

समारोप

बँकिंग क्षेत्रातील हा बदल म्हणजे वेग आणि विश्वास यांचा संगम आहे. आता चेक क्लिअरन्सची प्रतीक्षा काही दिवसांवरून काही तासांपर्यंत सीमित झाली आहे. मात्र, या सोयीबरोबरच जबाबदारीही वाढली आहे. खात्यात पुरेशी शिल्लक ठेवणे, तपशील अचूक भरणे आणि पॉझिटिव्ह पे सारख्या सुरक्षित प्रणालींचा वापर करणे ही प्रत्येक ग्राहकाची जबाबदारी आहे.

आगामी काळात ही सुविधा सर्व बँकांमध्ये लागू झाल्यानंतर चेक व्यवहारांमध्ये एक नवीन पारदर्शकता आणि गती निर्माण होईल. म्हणूनच, नवे नियम स्वीकारताना थोडी शिस्त आणि खबरदारी ठेवली तर आर्थिक व्यवहार अधिक सुलभ आणि सुरक्षित बनतील